درباره آذربایجان شرقی

آذربایجان شرقی یکی از استان‌های جمهوری اسلامی ایران است. این استان بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین استان ناحیهٔ شمال غربی ایران (آذربایجان) محسوب می‌شود. استان آذربایجان شرقی از سمت شمال به جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرق به استان زنجان محدود شده‌است. این استان دارای آب و هوای سرد کوهستانی بوده و کل محدودهٔ استان را کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل داده‌اند. مساحت استان آذربایجان شرقی، ۴۵٬۴۹۱ کیلومتر مربع است که از این جهت، یازدهمین استان بزرگ ایران محسوب می‌شود. این استان محل اتصال دو رشته کوه مهم و اصلی کوه‌های ایران، یعنی البرز و زاگرس است و بلندترین نقطهٔ آن، قلهٔ کوه سهند است. مرکز استان آذربایجان شرقی، کلان‌شهر تبریز است. از شهرهای مهم و اقماری این استان می‌توان به مراغه، مرند، میانه و اهر اشاره کرد.

تاریخچه

استان آذربایجان شرقی، بخشی از سرزمین باستانی ماد است که تا زمان اسکندر مقدونی و جانشینان وی به آن «ماد کوچک» می‌گفتند. لیکن در زمان حکومت اسکندر مقدونی بر ایران، در سال ۳۳۱ قبل از میلاد، سرداری به نام «آتورپات» که شهربان منطقه ماد کوچک بود، در این سرزمین قیام کرد و آن‌گاه با انعقاد عهدنامه‌ای از واگذاری آذربایجان به دست یونانی‌ها جلوگیری نمود و اسکندر بدین شرط که آتورپات خود را تابع امپراتوری وی بداند، او را در آن‌جا باقی گذارد. پس از مرگ اسکندر که خون‌ریزی در بین جانشینان وی درگرفت، آتورپات به حکمرانی این منطقه رسید و به پاس خدمات وی در جلوگیری از نفوذ بیگانگان در این منطقه، ماد کوچک را به نام آن سردار، آتورپاتکان خواندند و سپس به اسامی مختلف از قبیل آذرآبادگان، آذربادگان، آذربایگان و آذربایجان معروف شد. در روزگار ساسانیان، آتورپاتکان یکی از ایالات مهم ایران و به قول یونانی‌ها، «ساتراپ‌نشین» بوده که به علت وجود آتشکده معروف آذرگشسب و آتشکده‌های دیگر، به نام آذربایجان معروف شد. آذربایجان در دوره اسلامی، یکی از مهم‌ترین ایالات ایران محسوب می‌شد و از زمان زوال ساسانیان تا به امروز، مرکز حوادث بسیاری بوده و نقش بزرگی در جریان‌های مهم تاریخی داشته‌است.

جغرافیا

جغرافیای سیاسی

نقشهٔ شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی

استان آذربایجان شرقی با مساحتی برابر ۴۵٬۴۹۱ کیلومتر مربع، حدود ۲٫۸ درصد از مساحت کل ایران را به خود اختصاص داده است و از لحاظ وسعت در بین استان‌های کشور، در رتبهٔ یازدهم قرار دارد. این استان در شمال غرب ایران و در بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقهٔ عرض شمالی و نصف‌النهارهای ۴۵ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقهٔ طول شرقی واقع شده‌است.

آذربایجان شرقی در شمال به طول ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و به طول ۳۵ کیلومتر با ارمنستان مرز مشترک دارد که توسط رودخانهٔ مرزی ارس از آن‌ها جدا می‌شود. در حال حاضر، روابط تجاری، اقتصادی و ... با جمهوری آذربایجان از طریق پایانه‌های مرزی جلفا و خداآفرین و با ارمنستان از طریق پایانهٔ مرزی نوردوز انجام می‌پذیرد که در این میان، پایانهٔ مرزی جلفا از اهمیت استراتژیک خاصی برخوردار است.

این استان در غرب و جنوب غرب به طول ۴۲۰ کیلومتر با آذربایجان غربی هم‌مرز می‌باشد. وحدت قومی، فرهنگی و جغرافیایی و پیوستگی‌های اقتصادی، سبب شده است که این استان بیشترین سهم را در همجواری با آذربایجان شرقی داشته باشد. این روابط از طریق ۵ محور مرند-بازرگان، مرند-خوی، شبستر-سلماس، بناب-میاندوآب و محور دریاچه ارومیه انجام می‌پذیرد.

استان اردبیل با داشتن ۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک با شهرستان‌های میانه، اهر، سراب و کلیبر، همسایهٔ شرقی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. پیوستگی‌های قومی، فرهنگی و اداری در بین این دو استان، سبب شده‌است که روابط همجواری در طول این مرزها از رونق خوبی برخوردار باشد. این روابط از طریق محورهای سراب-اردبیل، اهر-مشگین شهر و محور مرزی حاشیهٔ رود ارس انجام می‌پذیرد.

استان زنجان نیز به طول ۱۴۵ کیلومتر با جنوب شرق این استان، همسایه است. با وجود وحدت قومی، فرهنگی و جغرافیایی بین دو استان، به دلیل قرار گرفتن تهران در آن‌سوی محور تبریز - زنجان که جاذب هرگونه حرکت اقتصادی و اجتماعی در این محور می‌باشد، باعث شده‌است که روابط همجواری در طول این حدود، رونق خوبی نداشته باشد. در حال حاضر درهٔ رودخانهٔ زنجان رود و محور میانه-زنجان، تنها محور ارتباطی بین دو استان به شمار می‌رود.

		جمهوری آذربایجان	ارمنستان
	اردبیل		آذربایجان غربی
		آذربایجان شرقی
		زنجان

جغرافیای طبیعی

منطقهٔ سرسبز ارسباران

سیمای طبیعی آذربایجان شرقی، از هفت واحد کوهستانی و دره‌ها و جلگه‌های میان آن‌ها تشکیل یافته‌است. شمالی‌ترین و بزرگ‌ترین این واحدها رشته‌کوه قراداغ یا ارسباران می‌باشد که از دیوان‌داغ در منتهی‌الیه غربی استان شروع شده و پس از عبور از شهرستان‌های مرند، ورزقان، اهر و کلیبر و حدود شمالی شهرستان‌های شبستر و تبریز، به درهٔ رودخانهٔ دره‌رود ختم می‌شود.

دومین عارضهٔ توپوگرافیک استان، رشته‌کوه قوشاداغ می‌باشد که از شاخهٔ جنوبی رشته‌کوه قراداغ منشعب شده و به سمت شرق کشیده می‌شود و در منتهی‌الیه شرقی خود به تودهٔ عظیم آتش‌فشانی سبلان ختم می‌شود. این رشته‌کوه با ۳۱۵۰ متر ارتفاع، شهرستان اهر را از شهرستان‌های هریس و سراب جدا می‌سازد. سبلان با ۴۸۱۱ متر ارتفاع، خط‌الرأس مرز مشترک آذربایجان شرقی و استان اردبیل محسوب می‌شود.

رشته‌کوه میشو و رشته‌کوه مرو، چهارمین واحد کوهستانی را در غرب و مرکز استان به وجود می‌آورند. این رشته‌کوه‌ها از شمال دریاچهٔ ارومیه، توسط ارتفاعات عینالی و شبلی تا نواحی شمال شرقی کلان‌شهر تبریز کشیده می‌شوند و قلهٔ ۳۱۵۵ متری رشته‌کوه میشو، شهرستان‌های مرند و شبستر را از هم جدا می‌کند.

پنجمین واحد توپوگرافیک آذربایجان شرقی، رشته‌کوه بزقوش می‌باشد. این رشته‌کوه به همراه مجتمع آتش‌فشانی سهند، سومین ردیف رشته‌کوه‌های شرقی استان را پس از قراداغ و قوشاداغ به وجود می‌آورد و قلهٔ ۳۳۰۳ متری آن، مرز بین شهرستان‌های میانه و سراب به‌شمار می‌رود.

سهند با ۳۷۰۷ متر ارتفاع، ششمین واحد کوهستانی آذربایجان شرقی، تودهٔ عظیم آتش‌فشانی دیگری است که قلل زیبای آن، مناظر جنوبی کلان‌شهر تبریز را به‌وجود می‌آورند.

رشته‌کوه اربط یا تخت سلیمان هفتمین و جنوبی‌ترین عارضهٔ توپوگرافیک استان می‌باشد که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب کشیده شده است.

تنوع شرایط اقلیمی و آب و هوا در مناطق مختلف آذربایجان شرقی، مشخصهٔ بارز وضعیت طبیعی آن است. استان از لحاظ اقلیمی تحت تأثیر آب و هوای مدیترانه‌ای قرار دارد، به‌طوری که قسمت عمده‌ای از آن را اقلیم «نیمه خشک سرد»، مناطقی از آن را اقلیم «نیمه مرطوب سرد» و قسمت دیگر را اقلیم «نیمه خشک معتدل» تحت تأثیر خود قرار داده‌است.

مردم

جمعیت استان آذربایجان شرقی، بر اساس آمار آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، برابر با ۳٬۶۰۳٬۴۵۶ نفر معادل ۵٫۱۱٪ از جمعیت کل کشور است که از این تعداد ۱٬۸۳۹٬۳۵۲ نفر مرد و ۱٬۷۶۴٬۱۰۴ نفر زن می‌باشند.^[۴] اکثر مردم استان، آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند. همچنین اکثریت مردم آذربایجان شرقی را مسلمانان شیعه تشکیل می‌دهند. البته شمار قلیلی نیز از پیروان مذهب علوی یا اهل حق هستند. ایل‌های افشار در مناطق شمالی دریاچه ارومیه و ایل‌های شاهسون در ییلاق‌های سبلان و سهند، سنت دیرینهٔ کوچ را ادامه می‌دهند.

زبان

زبان امروزی ساکنان استان آذربایجان شرقی، ترکی آذربایجانی می‌باشد که در نقاط مختلف آن با لهجه‌های گوناگون تلکم می‌شود. زبان نوشتار و رسمی آذربایجان در بیشتر دوره‌های تاریخی آن، زبان فارسی بوده‌است. اکثریت قریب به اتفاق نوشته‌ها و آثار مردم این منطقه نیز در دوره‌های مختلف به فارسی بوده ‌است.

پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، زبان گفتاری مردم این منطقه یکی از شاخه‌های زبان مادی بود. زبان مادی مردم منطقه آذربایجان (ماد کوچک) در دوره حکومت ترک‌زبانان توسط ایل‌های ترک که به منطقه آمده بودند، تاتی نامیده شد.امروزه تمرکز اصلی مناطقی که زبان تاتی در آن‌ها به‌جا مانده استان ‌های قزوین، زنجان، مرکزی و اردبیل است.زبان ایرانی باقیمانده در شبه‌جزیره آبشوران در جمهوری آذربایجان نیز که اصطلاحاً تاتی نامیده شده با زبان مادی آذربایجان تفاوت دارد و یکی از گویش‌های زبان فارسی است.

تغییر زبان گفتاری از تاتی به ترکی آذربایجانی از زمان تسلط سلجوقیان آغاز شد و در دوره سلطنت ترکمن‌ها و آغاز عصر صفویان بیشتر شهرها و روستاها را شامل شد.

سپاهیان بابک خرمدین را در سده‌های ۹ و ۱۰ میلادی نیز همین انبوه مردم ایرانی‌زبان آذربایجان تشکیل می‌دادند.

زبان ترکی آذربایجانی از شاخهٔ اغوز زبان‌های ترک‌تبار از گروه زبان‌های آلتایی است. خاستگاه زبان‌های ترکی، استپ‌های جنوب سیبری بوده‌است و گویندگان اصلی آن را ترک تباران تشکیل می‌دهند.

ریشه نام آذربایجان

آذربایجان در فارسی میانه «آتورپاتکان»، در آثار کهن فارسی «آذربادگان» یا «آذربایگان»، در فارسی کنونی «آذربایجان»، در یونانی «آتروپاتنه»، در یونانی بیزانسی «آذربیگانون»، در ارمنی «آتراپاتکان» و در سریانی «آذربایغان» نام دارد. این سرزمین به نام سردار آتورپات (به مفهوم در پناه آتش) نامیده شده است. او در زمان داریوش سوم، ساتراپ ماد بود و در جنگ داریوش و اسکندر در گوگاما، فرماندهی سپاهیان مادی و کادوسی و آلبانی و ساکاسنی را بر عهده داشت.

صنعت

نمونه‌ای از قالی تبریز

استان آذربایجان شرقی با مجموع ۴٬۳۴۱ واحد تولیدی، شامل ۸۳۲ کارگاه صنعتی با بیش از ۱۰ نفر کارکن (۵٫۹۹ درصد كل كشور)، از نظر تعداد در سطح کشور، پس از استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی، در رتبهٔ چهارم قرار دارد. تعداد شاغلین این کارگاه‌ها، ۴۳٬۹۰۹ نفر (۵٫۰۲ درصد از كل كشور) می‌باشد. بر اساس طرح آمارگیری از کارگاه‌های صنعتی کشور که در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، توسط مرکز آمار ایران انجام گرفته‌است، ارزش تولیدات این کارگاه‌ها در این سال، ۳٬۳۶۱٫۸ میلیارد ریال (۴٫۰۷ درصد از کل کشور) و ارزش سرمایه‌گذاری انجام یافته، ۲٬۴۵۱٫۳ میلیارد ریال بوده‌است.

استان آذربایجان شرقی با تمرکز صنایع تولید ماشین‌آلات و تجهیزات در مرکز استان (تبریز)، یکی از قطب‌های صنعتی کشور محسوب شده و از امکانات و قابلیت‌های توسعهٔ صنعتی شایان توجهی برخوردار است که بخشی از آن‌ها عبارتند از:

بهشت فسیلی ایران

با کشف بیش از ۵۷۳ فسیل از گونه‌های مختلف جانداران عظیم‌الجثه در شهرستان مراغه در جنوب آذربایجان شرقی، این منطقه عنوان «بهشت فسیلی ایران» را به خود اختصاص داده است.

تنوع و تعدد گونه های جانوری در رسوبات باقی مانده و فسیل‌های مکشوفه در این منطقه شامل گونه‌های جوندگان، اسب‌ها، گوشت‌‌خواران (ببردندان‌ها، گرگ‌ها، خرس‌ها)، فیل‌ها و دو گونه از جنس پرندگان، منحصر به فرد است.

به گواه نظرات دانشمندان و محققان، آذربایجان شرقی میلیون‌ها سال قبل، در دوره‌ی دوم و سوم زمین‌شناسی و قبل از فوران آتش فشان سهند، محل استقرار و زندگی حیوانات عظیم‌الجثه بوده است.

سوابق مطالعات دیرینه‌شناسی مهره داران در منطقهٔ فسیلی مراغه منحصر به فرد است، به طوری که قدمت جست و جو و کاوش در این منطقه به یک قرن و نیم پیش باز می‌گردد.

نخستین حفاری در منطقهٔ فسیلی مراغه از سوی بازرگانان روسی انجام شد و گونه‌های فسیلی در اکثر مناطق آذربایجان شرقی وجود دارند. در حال حاضر تنها ۴۰ هزار متر مربع از مساحت فسیلی توسط کاوشگران هلندی و فنلاندی حفاری شده است. علاوه بر مناطق مذکور، مطالعات و اکتشافات جدید نشان می‌دهد که در بخش‌هایی از ایوند در شمال استان و نیز در مرند و ورزقان، این‌گونه فسیل‌ها وجود دارند.^[۱۲]

تقسیمات کشوری

استان آذربایجان شرقی طبق آخرین تقسیمات کشوری به ۱۹ شهرستان، ۴۳ بخش، ۵۸ شهر و ۱۴۱ دهستان تقسیم شده است. پیش از سال ۱۳۷۲ خورشیدی، استان اردبیل نیز جزء محدودهٔ قانونی آذربایجان شرقی محسوب می‌شد که در این سال از این استان، مستقل شد.

---