استان تهران
استان تهران به مرکزیت شهر تهران، با وسعتی حدود ۱۸۸۱۴ کیلومتر مربّع بین ۳۴ تا ۳۶٫۵ درجه عرض شمالی و ۵۰ تا ۵۳ درجه طول شرقی واقع شده‌است. این استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از جنوب غرب به استان مرکزی، از غرب به قزوین و از شرق به استان سمنان محدود است. جمعیت آن در سال ۲۰۰۷، بالغ بر ۱۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر تخمین زده شده‌است. مرکز آن و به علاوه پایتخت ایران، شهر تهران است. کرج، ری، شمیرانات، اسلام‌شهر، لار، و جاجرود از دیگر مراکز جمعیتی مهم استان هستند.
شهرها، شهرستان‌ها و دهستان‌ها
استان تهران با ۱۳۴۱۳ هزار نفر ۱۹ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده‌است. از این میزان ۱۲۲۵۲ هزار نفر در مناطق شهری و ۱۱۶۱ هزار نفر در مناطق روستایی آن ساکن هستند. ۶/۶۳ درصد از جمعیت شهری استان تهران در شهر تهران و ۳/۱۱ درصد آن در شهر کرج و مابقی در حدود ۵۰ شهر دیگر استان ساکن هستند. رشد جمعیت شهر تهران ۴/۱ درصد است که در مقایسه با دهه قبل اندکی افزایش یافته‌است. میان شهرهای استان تهران، شهریار با ۸/۱۶ درصد رشد سالیانه، در مقام اول رشد قرارداد و کمال‌شهر با ۴/۱۱ درصد، ملارد با ۱۰ درصد و پاکدشت با ۹/۹ درصد و صفادشت با ۸/۸ درصد رشد سالانه در مقام‌های بعدی قرار دارند. در طول دهه ۱۳۸۵-۱۳۷۵ ده شهر به شهرهای استان تهران اضافه شده‌اند که بزرگ‌ترین آنها شهرهای اندیشه، صالح‌آباد و باغستان و نصیرآباد با ۷۵ هزار، ۵۴ هزار، ۵۲ هزار، ۲۳ هزار نفر و کوچک‌ترین آنها شهر ارجمند با ۱۷۰۰ نفر بوده‌است.[۲]
استان تهران امروزه دارای ۱۳ شهرستان، ۴۴ شهر و ۷۸ دهستان است:
 |
استان تهران |
||
|---|---|---|---|
| مرکز | تهران | ||
| شهرستان‌ها |
اسلام‌شهر | پاکدشت | تهران | دماوند | رباط‌کریم | ری | ساوجبلاغ | شمیرانات | شهریار | فیروزکوه | کرج | نظرآباد | ورامین |
||
| شهرها |
آبسرد | آبعلی | ارجمند | اسلام‌شهر | اشتهارد | اندیشه | باغستان | باقرشهر | بومهن | پاکدشت | پردیس | پیشوا | تجریش | تهران | جوادآباد | چهارباغ | چهاردانگه | حسن‌آباد | دماوند | رباط‌کریم | رودهن | شاهدشهر | شریف‌آباد | شهر ری | شهریار | صالح آباد | صباشهر | صفادشت | طالقان | فردوسیه | فشم | فیروزکوه | قدس | قرچک | کرج | کمال‌شهر | کوهسار | کهریزک | کیلان | گرمدره | گلستان | لواسان | ماهدشت | محمدشهر | مشکین‌دشت | ملارد | نسیم‌شهر | نصیرآباد | نظرآباد | وحیدیه | ورامین | هشتگرد |
||
| نقاط دیدنی |
آرامگاه بی‌بی‌شهربانو | بازار تهران | برج شیخ شبلی | برج طغرل | پیست اسکی دیزین | تپه تاریخی میل | تله‌کابین توچال | تنگه واشی | دربند | درکه | سردر باغ ملی | شاه عبدالعظیم | شمس‌العماره | غار یخ‌مراد | فرحزاد | قلعه فیروزکوه | قلعه گبری | کاخ شهرستانک | کاخ گلستان | کاخ مرمر | کاخ نیاوران | کاخ‌های سعدآباد | مسجد سپهسالار | موزه آبگینه | موزه ایران باستان | برج آزادی | برج میلاد
|
||
| فهرست‌ها: دهستان‌های استان، روستاهای استان | |||
 |
بخش‌ها و دهستان‌های استان تهران |
|---|---|
| بخش‌ها | شهرستان اسلام‌شهر |
| مرکزی |
ده عباس | احمدآباد مستوفی |
| چهاردانگه |
فیروزبهرام | چهاردانگه |
| بخش‌ها | شهرستان پاکدشت |
| مرکزی |
حصارامیر | فرون‌آباد | فیلستان |
| شریف‌آباد |
شریف‌آباد | جمال‌آباد | کریم‌آباد |
| بخش‌ها | شهرستان تهران |
| مرکزی |
سولقان | سیاه‌رود |
| بخش آفتاب |
آفتاب | خلازیر |
| بخش‌ها | شهرستان دماوند |
| مرکزی |
ابرشیوه | تاررود | جمع‌آبرود |
| رودهن |
آبعلی | مهرآباد |
| بخش‌ها | شهرستان رباط‌کریم |
| مرکزی |
وهن‌آباد | منجیل‌آباد | امامزاده ابوطالب |
| گلستان |
صالح‌آباد | میمنت |
| بوستان |
همدانک | اسماعیل‌آباد |
| بخش‌ها | شهرستان ری |
| مرکزی |
عظیمیه | غنی‌آباد |
| بخش فشاپویه |
حسن‌آباد | کلین |
| کهریزک |
قلعه‌نو | کهریزک |
| بخش‌ها | شهرستان ساوجبلاغ |
| مرکزی |
سعیدآباد | هیو |
| طالقان |
بالاطالقان | میان‌طالقان | پائین‌طالقان |
| چندار |
برغان | چندار |
| چهارباغ |
چهاردانگه | رامجین |
| بخش‌ها | شهرستان شمیرانات |
| رودبار قصران |
رودبار قصران |
| لواسانات |
لواسان بزرگ | لواسان کوچک |
| بخش‌ها | شهرستان شهریار |
| مرکزی |
جوقین | رزکان | فردوس | قائم‌آباد | مویز | سعیدآباد |
| قدس |
دانش | هفت‌جوی |
| ملارد |
اخترآباد | بی‌بی‌سکینه | ملارد |
| بخش‌ها | شهرستان فیروزکوه |
| مرکزی |
حبل‌رود | پشت‌کوه | شهرآباد |
| ارجمند |
قزقانچای | دوبلوک |
| بخش‌ها | شهرستان کرج |
| مرکزی |
گرمدره | محمدآباد | کمال‌آباد |
| اشتهارد |
پلنگ‌آباد |
| آسارا |
آدران | آسارا | نسا |
| بخش‌ها | شهرستان نظرآباد |
| مرکزی |
احمدآباد | جمال‌الدین |
| تنکمان |
تنکمان | نجم‌آباد |
| بخش‌ها | شهرستان ورامین |
| مرکزی |
بهنام پازوکی جنوبی | بهنام وسط شمالی |
| جوادآباد |
بهنام عرب جنوبی | بهنام وسط جنوبی |
| پیشوا |
بهنام سوخته جنوبی | عسگریه |
| قرچک |
قشلاق جیتو | ولی‌آباد |
| فهرست روستاهای استان تهران |
طبیعت‌گردی
مناطق محبوب گردشگران طبیعت در استان تهران:
| طبیعت‌گردی در استان تهران | |
|---|---|
|
آبشار پیچ آدران | آبشار دوقلو | آبشار لار | آبعلی (پیست اسکی و چشمه) | ارنگه | اوشان-فَشَم | اوین | پناهگاه پلنگ‌چال | پناهگاه شیرپَلا | جاجرود | چشمه قلعه دختر | چشمه معدنی البرز | چشمه معدنی شاه‌دشت | دربند | درکه | دره جاده چالوس | دره کن - سولقان | دریاچه تار و ممج | دریاچه سد امیرکبیر | دریاچه سد لار | دریاچه سد لَتیان | رودخانه کرج | طالقان‌رود | غار بورنیک | غار بیوک آقا | غار رودافشان | غار گل زرد | غار یخ مراد | فرحزاد | قله کُلَک‌چال | کردان | کوه دماوند | واریان
|
|
ناهمواری‌ها
استان تهران در جنوب شرقی مرکز رشته کوههای البرز که در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان با جهت غربی- شرقی کشیده شده، قرار دارد. رشته کوههای البرز به سه دیواره تقسیم می‌شود:
- دیواره شمالی: ارتفاعات محدودی از این دیواره در استان تهران و بقیه آن در استان مازندران قرار دارد.
- دیواره میانی: حد شمالی استان را تشکیل می‌دهد و مرتفع‌ترین قسمت رشته کوههای البرز مرکزی است. کوه دماوند و قله آن به ارتفاع ۵۶۷۱ متر در این قسمت قرار دارد. قلّه دماوند نهمین قله مرتفع دنیا به شمار می‌رود. این دیواره عظیم کوهستانی به صورت کوههای «کندوان» و پس از آن کوههای «طالقان» در شمال غربی استان، تا محل اتصال رود «الموت» به «طالقان رود»، ادامه مییابد. در شمال شرقی نیز این دیواره با نام رشته ارتفاعات فیروزکوه و سوادکوه تا دره رود فیروزکوه(شعبه اصلی حبلهرود) که از جنوب دامنههای شرقی آن میگذرد، امتداد مییابد. در شرق دره فیروزکوه که پس از دریافت شعباتی حبله رود نامیده می‌شود، ارتفاعات «شهمیرزاد» شروع می‌شود.
- دیواره جنوبی: سومین بخش از ارتفاعات مرکزی است که رودخانه‌های جاجرود و کرج آن را بریده و به سه قسمت جدا از هم تقسیم نموده‌است. این سه قسمت عبارت‌اند از:
- کوههای لواسانات که بین دره‌های رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره «رود لار» محدودند. دنباله این کوهها در شرق جاده آبعلی به نام قره‌داغ و دماوند تا دره حبله رود امتداد یافتهاند.
- کوههای شمیرانات که بین سرچشمه‌های جاجرود و کرج قرار دارند و بلندترین نقطه آنها قله‌های کلون بستک با ارتفاع بین ۴۲۰۰ تا ۴۳۷۵ متر است.
- کوههای کهار که از غرب دره رودخانه کرج شروع شده و در جنوب طالقان رود به موازات آن ادامه دارند.
علاوه بر این سه دیوار کوهستانی، در جنوب و شرق دشت تهران کوه‌هایی با ارتفاع کمتر وجود دارند که مهم‌ترین آنها کوههای حسن‌آباد و نمک در جنوب و بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصرفیروزه در شرق است.
آب و هوا
در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژه جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شکل گرفته‌است. سه عامل جغرافیایی در ساخت کلی اقلیم استان تهران نقش مؤثری دارند:
کویر یا دشت کویر: مناطق خشک مانند دشت قزوین، کویر قم و مناطق خشک استان سمنان که مجاور استان تهران قرار دارند، از عوامل منفی تأثیرگذار بر هوای استان تهران هستند و موجب گرما و خشکی هوا، همراه با گرد و غبار می‌شوند.
رشته کوههای البرز: این رشته کوهها موجب تعدیل آب و هوا می‌شود.
بادهای مرطوب و باران زای غربی: این بادها نقش مؤثری در تعدیل گرمای سوزان بخش کویری دارند، ولی تأثیر آن را خنثی نمیکنند.
استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم کرد:
- ارتفاعات شمالی: بر دامنههای جنوبی، بلندیهای البرز مرکزی، در ارتفاعی بالای ۳۰۰۰ متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستانهای بسیار سرد و طولانی دارد. بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند، کلون بستک و توچال است.
- کوهپایه: این اقلیم در ارتفاع دو تا سه هزار متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر و زمستانهایی به نسبت طولانی است. آبعلی، فیروزکوه، دماوند، گلندوک، سد امیرکبیر و دره طالقان در این اقلیم قرار دارند.
- نیمه خشک و خشک: با زمستانهای کوتاه و تابستانهای گرم، در ارتفاعات کمتر از ۲۰۰۰ متر واقع شده‌است. هر چه ارتفاع کاهش مییابد، خشکی محیط بیشتر می‌شود. ورامین، شهریار و جنوب شهرستان کرج در این اقلیم قرار گرفته‌اند.
هوای تهران در مناطق کوهستانی دارای آب و هوای معتدل و در دشت، نیمه بیابانی است. تهران در مرز شرایط جوی بری و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت بری بیشتر از وضعیت اقیانوسی است.
منابع آب
وجود رودخانه‌های دایمی مانند رودخانه کرج، رودخانه جاجرود، رود لار، حبله رود، رود شور یا ابهر رود و طالقان رود موجب شده تا استان تهران از لحاظ منابع آب کمبودی نداشته باشد. بیشترین رودخانه‌های استان از کوههای البرز سرچشمه میگیرند. در استان تهران قناتهای متعددی وجود داشته که در گذشته نه چندان دور در تأمین آب مورد نیاز مناطق شهری و روستایی سهم بسزایی داشته‌اند. لیکن امروزه با استفاده از امکانات آب لوله کشی که از سدهایی چون سد امیرکبیر، لتیان و لار تأمین می‌شود، آب قنات‌ها و چشمه‌ها فقط برای کشاورزی و آبیاری مصرف می‌شود و فقط بعضی چشمه‌ها، به ویژه چشمه‌های آب معدنی که بیشتر در شمال شرقی استان متمرکزند، اهمیت سابق خود را حفظ کردهاند. مهم‌ترین این چشمه‌ها عبارت‌اند از: چشمه اعلا دماوند، چشمه قلعه دختر، چشمه آب علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج، چشمه علی در شهرری، چشمه تیزآب، چشمه گله گیله و....
استان تهران در گذر زمان
منطقه تهران که در شمال غرب فلات مرکزی ایران قرار گرفته از زمانهای دور و ادوار پیش از تاریخ منطقهای مسکونی بوده و ردپای فرهنگ‌های پیش از تاریخی را در گوشه و کنار آن می‌توان سراغ گرفت. بررسیها و کاوشهای باستانشناسی از یک سده قبل تا به امروز بسیاری از مراکز فرهنگی در دشت تهران را مشخص و معلوم ساخته و نشان می‌دهد که این دشت حداقل از نیمه دوم هزاره دوم (عصر آهن) تا به امروز مسکونی بوده‌است. از زمانی که شهر تهران در سال ۱۲۰۰ ه.ق توسط آقامحمدخان قاجار به پایتختی ایران برگزیده شد تا به امروز حوادث بی شماری را به خود دیده‌است. نگاهی می‌اندازیم به تهران تاریخی از گذشته‌های دور تاکنون:
ری: ری یکی از نقاط باستانی ایران با آثاری از هزاره‌های چهارم و پنجم قبل از میلاد است. درباره پیدایش شهر باستانی ری، مانند دیگر شهرهای باستانی، افسانه‌های متفاوتی وجود دارد. بنای آن گاه به شیث بن آدم(ابوالبشر) نسبت داده می‌شود که منوچهر آن را از نو ساخته‌است و گاه به هوشنگ پسرکیومرث.
واژه ری به صورت (RAGHA) در وندیداد، فرگرد اول، یسنا ۱۹، پاره ۱۸ و (RAGA) در سنگ نبشته بیستون و به صورت (RHAGOE)، (RAGAU)، (RHAGA)، (RHAGEIA)، (RAGES) راگس و راجس و (RAI) سریانی، (RE) ارمنی، و بصورت (RAI)، (RAGH) پهلوی آمده‌است. در کتاب عهده عتیق کتاب دوم پادشاهان، باب ۱۷، بند ۶ و باب ۱۸، بند ۱۱ از ری یاد شده‌است و نیز نام ری در آثار یونانی و لاتین و سنگ نبشته‌های باستانی (کتیبه داریوش بزرگ) بر جای مانده‌است.
نام ری از دوره ساسانیان به بعد بر این شهر گذاشته شد و مردم با آمدن سپاهیان اسلام به دین اسلام گرویدند. در دوره اسلامی ری پناهنگاه فرمانداران بنیامیان بود. بر پایه اسناد و مدارک تاریخی، با آن که شهر ری بر اثر زلزله‌هایی چند (چون زلزله ۲۳۶ ق/ ۸۵۰ یا ۸۵۱ م) ویران شد و یورش ترکان نیز بر آن آسیب‌های فراوان وارد آورد، همچنان پایدار ماند. ری در سال ۶۱۷ ه.ق مورد حمله وحشیانه مغولان قرار گرفت و علاوه بر قتلعام مردم بناهای آن نیز با خاک یکسان شد. ری اندکی بعد از آن دوباره رو به آبادانی گذاشت و بار دیگر در سال ۷۸۶ ه.ق به وسیله سپاهیان تیمور به ویرانهای بدل شد و از آن به بعد روی آبادانی به خود ندید.
ورامین: علاوه بر تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی مربوط به قرون پیش از میلاد، آثار فراوانی از قرون هفتم و هشتم ه.ق در این شهرستان دیده می‌شود. آبادانی ورامین پس از ویرانی ری توسط مغولان و تیموریان شروع شد. مردم ری پس از خرابی این شهر به ورامین نقل مکان کردند. این شهر همواره یکی از مراکز تجمع شیعیان بوده‌است. ورامین امروزه یکی از شهرهای بزرگ استان تهران به شمار می‌رود و به عنوان یکی از شهرکهای اقماری مطرح بوده‌است.
کرج: این شهرستان در غرب شهر تهران قرار گرفته و دارای آثار تاریخی بسیار است. آبادانی و توسعه کرج در دوره قاجار و پس از آن صورت گرفت. کاخ سلیمانیه نیز به دستور فتحعلی شاه در آنجا ساخته شد.
دماوند: در کتیبه شاپور و کتیبه پایکولی از زمان نرسی(۲۹۳-۳۰۲ م) از ساتراپ‌های دماوند نام برده شده‌است. چند دهه قبل نزدیک شهر دماوند دو ظرف سفالین قرمز رنگ بدون پایه به طور اتفاقی به دست آمد، قسمتی از ظرف به شکل سر گوزن بود و نیز در همین مکان دو سکه از فرهاد دوم(۱۳۸ پ.م) و مهرداد دوم(۸۸-۱۲۳ پ.م) اشکانی کشف شد. همچنین روی یک مهر ساسانی که در دماوند کشف شد، نام دمباوند حک شده‌است. این مهر اکنون در موزه کلکته نگهداری می‌شود. در متون اسلامی نیز نام این محل به صورت دنباوند آمده‌است. شاهنامه فردوسی را می‌توان در شمار اسناد قدیمی که از دماوند نام برده‌است، به شمار آورد. فردوسی بارها از این شهر در شاهنامه نام برده و کوه دماوند را آشیانه سیمرغ، آموزنده زال پدر رستم دانسته‌است. دماوند در سال ۳۰ه.ق در زمان خلافت عثمان به دست مسلمانان فتح شد.
تهران: تاریخ افسانهای تهران به «شیث بنآدم» و «هوشنگ پیشدادی» میرسد. در عهد ساسانیان کیش زرتشت در ری رواج یافت و چندین آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ایجاد شد. آتشگاه نخستین قصران در فاصله ۳۰ کیلومتری مرکز تهران رو به روی یکی از ارتفاعات کوه توچال قرار داشت.
در فرهنگ آنندراج آمده‌است: «شهر تهران در قسمت جنوبی شهر حالیه تهران بنا شده و خانههای پستی داشتند که شبیه به غار ولی به تدریج از طرف شمال توسعه یافت و منازل را بیشتر به سرچشمه قنوات نزدیک کردهاند.»
در کتاب «تهران عصر ناصری» آمده‌است: تهران قبل از قرن شش ه.ق یکی از روستاهای ناچیز و کماهمیت بود و شهر ری که تقریباً در شش کیلومتری تهران قرار داشت، کانون عظیم تمدن و فرهنگ قدیم این خطه به شمار می‌رفت. تا این که با هجوم ویرانگر مغول، جنگهای داخلی، کشمکشهای مذهبی و تفرقه اندازی‌های فرقه‌های مذهبی و... ری رو به ویرانی نهاد.
در کتاب «عجایبالبلدان» آمده‌است: تهران قریهای است معظم و ولایت ری دارای باغات زیاد به اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سکنه در خانههای سرداب مانند به سر می‌برند که هر قدر محصور بودنشان امتداد یابد به سبب کثرت آذوقه که از فرط احتیاط ذخیره کردهاند آسودهاند... و دائماً به سلطان عصر یاغی و با عساکر او در کارزار و زد و خوردند، مالیات خود را به مسکوک نمی‌پردازند، بلکه در عوض نقود رایج خروس و مرغ میپردازند.
تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قریهای نه چندان معتبر باقی مانده بود و مانند دیگر قراء ری، زیر نظر خوارزمشاهیان اداره می‌شد. «یاقوت حموی» سیاح بزرگ عرب هنگام فرار از دست مغولان در سال ۶۱۷ ه.ق از این قریه یاد کرده‌است.
با سکونت اهالی ری پس از زلزلههای متناوب و نیز حمله مغولان، تهران به تدریج از شکل روستا بیرون آمد و به شهرکی تبدیل شد که دارای چهار امامزاده و چند بقعه متبرکه بود. به عنوان اولین امامزاده‌های تهران باید از امامزاده زید، یحیی، اسماعیل و سیدنصرالدین نام برد. در این دوره کشاورزی و باغداری توسعه پیدا کرد و این امر نظر مهاجمان و ساکنان روستاهای اطراف تهران را به خود جلب کرد. این وضع تا پایان دورههای ترکمانان و اوایل صفویان دوام یافت.